Theo dòng lịch sử, khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, cùng với cả nước, Nhân dân Sóc Trăng đã đoàn kết đứng lên đấu tranh chống lại ách thống trị của thực dân, phong kiến. Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, ở Sóc Trăng từ giữa năm 1930 – 1940, chi bộ đảng ở các làng lần lượt được thành lập. Dưới sự lãnh đạo của các chi bộ đảng, phong trào cách mạng ở Sóc Trăng chuyển biến mạnh mẽ, nhanh chóng trở thành niềm tin của Nhân dân; nhiều hình thức đấu tranh được tổ chức như phong trào quần chúng công khai, phong trào đấu tranh chính trị, binh vận, vũ trang được tổ chức đảng lãnh đạo, lúc bí mật, lúc công khai… để đấu tranh chống lại kẻ thù, giải phóng quê hương đất nước.

       Khoảng trưa ngày 22-11-1940, Tỉnh ủy lâm thời Sóc Trăng nhận được lệnh khởi nghĩa của Xứ ủy. Lệnh khởi nghĩa nhanh chóng được phổ biến đến các chi bộ và cơ sở đảng trong tỉnh. Đảng bộ và Nhân dân Sóc Trăng đã nổi dậy khởi nghĩa.

       Theo đó, tại Hòa Tú vào hồi 20 giờ ngày 23-11-1940, hơn 100 quần chúng trong các tổ chức phản đế ở Xóm Đình, Chợ Kinh, Bàu Gòn, Trà Thê được trang bị giáo, mác, kích, phảng, gậy gộc... kéo tới tập trung tại Xóm Đình. Đông đảo các tầng lớp nhân dân yêu nước, các tín đồ của đạo Cao Đài, Thiên Chúa giáo đã được lực lượng khởi nghĩa tập hợp tại sân nhà đồng chí Văn Ngọc Chính và sẵn sàng chờ lệnh xuất quân. Đồng chí Văn Ngọc Chính thay mặt Ban Chỉ huy khởi nghĩa tuyên bố: “Xứ ủy Nam Kỳ quyết định lãnh đạo Nhân dân Nam Kỳ đứng lên giành chính quyền. Ở Hòa Tú trong đêm nay chi bộ sẽ cùng Nhân dân đánh chiếm đồn Cổ Cò, bắt bọn tề và địa chủ gian ác, giành chính quyền về tay Nhân dân, giành lại ruộng đất cho dân cày. Chúng tôi là những người cộng sản thề cùng Nhân dân chiến đấu đến giọt máu cuối cùng và cương quyết hoàn thành nhiệm vụ của Đảng giao”.

Truy tặng danh hiệu vinh dự nhà nước “Bà Mẹ Việt Nam anh hùng” cho 03 Mẹ 

       Lời tuyên bố vừa dứt, quần chúng đồng thanh hô vang lời thề quyết chiến đấu vì độc lập, tự do của quê hương. Vào khoảng 22 giờ đêm, lệnh xuất quân được ban hành, đoàn quân bắt đầu tiến về hướng Cổ Cò và giành thắng lợi trọn vẹn theo kế hoạch: Giải tán bộ máy tề làng Hòa Tú, thiêu hủy toàn bộ hồ sơ, sổ sách của hội tề và địa chủ, thu 7 súng và một số đạn dược. 

       Vào trưa 24-11-1940, sau khi nhận được tin cấp báo, chủ tỉnh Sóc Trăng đã cùng viên hiến binh (người Pháp) và viên sĩ quan (người Việt) chỉ huy lính được trang bị vũ khí đầy đủ, cấp tốc tiến về Tâm Lon và Ba Chùa để đàn áp cuộc khởi nghĩa. Trước một đội quân được trang bị vũ khí tối tân, lực lượng nổi dậy tuy đông, nhưng phần lớn chỉ được trang bị vũ khí thô sơ, súng đạn lại quá ít, nên đã không tránh khỏi tổn thất.

       Cuộc khởi nghĩa Hòa Tú đã thể hiện tinh thần quyết thắng, ý thức tổ chức kỷ luật cao của Đảng bộ, nghiêm túc thực hiện sự chỉ đạo chuyển hướng chiến lược, chuẩn bị khởi nghĩa của Đảng và nghị quyết khởi nghĩa của Xứ ủy, Liên Tỉnh ủy. Cuộc khởi nghĩa không giành được thắng lợi quyết định trong toàn tỉnh là do nhiều nguyên nhân khách quan, chủ quan. Riêng ở làng Hòa Tú, lực lượng cách mạng đã giành thắng lợi theo kế hoạch, mặc dù không tránh khỏi tổn thất. Cuộc khởi nghĩa đã thể hiện truyền thống đoàn kết chặt chẽ của các tầng lớp nhân dân, ý thức tự lực, tự cường nổi dậy khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền, để lại cho lịch sử tỉnh Sóc Trăng niềm tự hào về truyền thống yêu nước, chí căm thù giặc sâu sắc của ông cha, góp phần cổ vũ toàn thể nhân dân tiếp tục chiến đấu giành độc lập, tự do cho dân tộc.

       Phát biểu tại buổi lễ, đồng chí Đặng Văn Phương - Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện Mỹ Xuyên khẳng định: “Cuộc Khởi nghĩa Nam Kỳ tại làng Hòa Tú mãi mãi đi vào lịch sử truyền thống đấu tranh vẻ vang của lịch sử đấu tranh cách mạng tỉnh Sóc Trăng. Cùng với chiều dài lịch sử, Khởi nghĩa Nam Kỳ - Hòa Tú 1940 mãi mãi là niềm tự hào, là bài học cách mạng vô giá để giáo dục các thế hệ hôm nay và mai sau học tập noi theo để bảo vệ, xây dựng và phát triển quê hương, đất nước, xứng đáng với truyền thống hào hùng của cha anh. Từ hào khí của cuộc Khởi nghĩa Nam Kỳ - Hòa Tú 1940, dưới sự lãnh đạo của Đảng, trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, Đảng bộ và Nhân dân nơi đây luôn đoàn kết, sắt son một lòng với Đảng, đấu tranh giải phóng dân tộc. Sau ngày giải phóng, người dân của làng Hòa Tú xưa (nay là các xã Hòa Tú 1, Hòa Tú 2, Gia Hòa 1, Gia Hòa 2, Ngọc Đông, Ngọc Tố) tiếp tục phát huy tinh thần quật khởi cùng nhau hăng say thi đua lao động, sản xuất, đóng góp sức người, sức của xây dựng nông thôn mới”.

       Tại buổi lễ kỷ niệm, có 3 Mẹ được Nhà nước truy tặng danh hiệu vinh dự “Bà Mẹ Việt Nam anh hùng”; huyện Mỹ Xuyên cũng trao quà cho các gia đình chính sách, thân nhân những người tiền khởi nghĩa.

Cao Xuân Lương